Aung San Lem Kong Mipi Ruahnak Lak I Mipi Tam U nih Duhning in tuah ding ~ Salai Biak L Sang

Democracy phung ah cun, ka hmuhning kha zalong tein kan chim lai, nan chim ve lai. I huat ahau lo. Hmuhning ai dangmi a si. Na hmuhning kha fact he tling tein reason um Ngai in na langhter lai, ka langhter ve lai. Mah belte, online ah mitcaw catial nan rak tam meisei. Hngakchia tete zong nan rak tam ngai rih. Aung San lem kong ah a duh lomi nih nan duhlomi kha nan tial lai, a tha ko, a poi lem lo a timi nih kan tial ve lai. Cu ve bantuk in, khua tlang ah tuanvo ngeitu hna le khua nu pa nih an I ceih lai I, mi tam u nih ‘A tha ko’ an ti si cun, democracy ning in bunh ding si zong, bunh lo ding si zong ah Amen! kan pek cio nan pek khawh cio cu a herh lai. Mah cu Democracy phung a si.

April 2002 kum lio ah Iraq ram uktu Sadam Hussein I kum 65nak chuah ni cam lawmhnak ah Sadam milem pi cu an rak ser. Pe 39 a sang. March 19, 2003 zantim bak in US nih Iraq cu tuk hram a rak thawk. Iraq khua lipi Bagdah khuapi I Firdos Square ah cu Sadam milem pi cu, US Marine hna nih hri in an awh I, M88 armored recovery tank in an hnuh I, an thluk. Iraq mipi cu an lam I Sadam zuktuh cung ah an kai I, zalennak an langhter. Sadam nih a rak ukmi mipi cu an I lawm. Zuktuh thluk ding kha an lawmhnak a rak si hrim. Iraq ram cu US nih kan lak cang tinak hmel chunhnak zong a si I, US Flag cu tar cawlh a rak si- TV le News kip ah nan rak rel cio ve ko lai.

Sadam cu dictator a rak si, a rammi lila cung ah sivai thalomi hriam a rak hmang tiah theih a si. An ram mi a rak sersat tukhna pin ah nuclear hriam a ser tiin US zong nih a tuk I, an lak. Mi tha lomi lem cu an thluk. Lem tha lo thluk cu teinak hmel chunhnak kha a si. Uktu tha lo kha an hrawh caah mah hi cu hrawh tha a si kan ti ko lai.

Iraq ram cu tuanbia rolingmi monuments hna le hlanchan lio ah rak sakmi inn hna a tamnak a si. Hlan chan khua hlun inn hna le sclupture hna tampi umnak Nineveh khua thing tbtk hna Profet Jonah lem tbtk hna UNESCO nih “World Heritage” an timi hmunhma tampi cu ISIS nih tam lak te an rak hrawh. Tuanbia thil le world heritage le sclupture hna an hrawh caah mah cu cu, hrawh chia a si. An hrawhmi nak in a hrawktu hna kha ‘molh’ puh deuh a si. Hi pawl hi mi lungput tenau ISIS pawl lungput le tactic a rak si hrim. Hi bantuk lungput ngeimi nih thil pipa an kalpi kho bal lo I, an lim kho hlei tawn lo.

Mizo ram khuapi ah Mahatamah Ghandi lem cu a dir ko. Ghandi cu thiangthunh ai thunh I puan ai aih, a mitbenh he a dir ko kha hmuh khawh a si. Ghandi nih Mizo ram caah zei set a rak tuah mi a um maw? Direct in a tuahta manh mi a um lo. Ziah Mizo ram mipi nih cu Kala zuk cu an chiah ko. US nih Iraq a rak tuk lio Sadam lem a thluk bang khan hei thlu ko hna seh law a tha ko lo maw? An thlu lo, thluk zong a herh lo I, Mizo ram an dawtnak le Mizo miphun an ttanhnak cu kha lem nih khan zei hmanh a dawn khan lo. Mizo ram cu Chin State he zoh tti ah cun, academically in an sang deuh. Khurkhua tuak khomi le carel mi an rak tam deuh ti cu al awk tha lo. Zei ti ko lo cu, an fim deuh. Ghandi pi kha an uar tuk lehpek ruang ah an chiahmi a si theng lai lo. Central cozah lei policy te kha align an hei tuah piakve mi zong a hei a si ko lai. Mizo ram cu Indian ram then a si mi kha an al kho ve lo fom cu mu. Cun, Ghandi cu Iraq pawl nih Sadam an huat bantuk in huat awkmi dictator cu a rak si lo. A non-violence approach cu vulei cung Sianghleirun tam ngai ah an cawn. Mizo mipi nih Ghandi cu Kala nih penmi an siruang ah an himtermi si lo in, Ghandi I a moral standard hna kha upat awk tlak a si caah, an upatmi tu khi a si. Politics he zei hmanh ai pehtlai lo ti kha an fiang.

Aung San cu Sadam bantuk in Chin mipi ahramhram in uktu dictator a rak si maw? A rak si bal lo. Kawlram ramzalennak lak a herh lio caan te ah, hruaitu tha dirhmun in a rak dir I mah pumpak hlawknak kawl lo in rian a rak tuantu hruaitu cu a si. Anunnak kong ah Mahatamah Ghandi hi ai lawh in rian atuan mi le a lungput hmuh khawh ding tampi a rak um. Anih cu hriam a rak tlai I ral a rak do mi belte an I dang. Democracy phunghram a rak duh, a rak chim. Tlangcung mi hna zong, amah hei nung rih seh law Panlong agreement ning tein a zulh ko lai. “Chin kan pu le hna nih Aung San rawih mi an rak zulh cu an hrut” ti phun a chimmi kan tam ngai. Kan pipu le hna dirhmun ah vun dir piak tuah hmanh uh. Mah lio ramkhel a kal ning le, mirang nih penmi an rak duh lo ning, mah tein I uk te kha an rak duh deuh ning hna kha ‘nationalism’ taktak cu a si. “Mirang nih rak kan uk hna seh law a tha deuh lai” ti phun sal lungput a ngeimi cu ah cun nan um rih hawi. Mirang cu zei hlei hen an si? “Aung San nih Kawlram zalennak caah atuah lo, vulei cung ramkhel thlihran nih anenh I a mah tein Kawlram cu zalennak a hmuh” atimi hna hi, tuanbia le post-II World war lio dirhmun tha tein a pemh lomi, mah duh kawih catial pawl men nan si. Nan reference mi a tam ning le, nan vai I palh thluahmah ning cu… Aung San I a hruaitu tha sinak le a lungput cu uar lo hmanh ah, huat ding tai cu a si lo. Union of Burma timi Kawlram tuanbia a um chung le Chin State cu cu Union chung kan um chung cu Union ram tuanbia cu kan tuanbia a si ve I, Union ram hruaitu hna cu kan hruaitu hna kha an si ve ko. Cu tin hmuh ding hi a simple ngaimi te a si. Aung San lem a um ruang ah khan, Chin miphun nih ram le miphun kan dawtnak kha a zawr hlei lai lo I, Kawlmiphun si lo le miphun dang nih kan cung ah an lawr deuhnak hlei a si nem mam lai lo. Zei te khi ai hlei lai lo.

Bia donghnak ah, Sculpture le monument tampi cu Art phunkhat a si. Zungsuaimi phunkhat a si I, Hotel minthang deuh chung ah sculpture tampi an chiah I, vulei cung khua lian ngan deuh poh ah statue le sculpture hna cu chiah an si. Khua kha a dawhter I, a lian nganter deuh. Decoration phunhkhat te khi an si I, an sullam kha tuanbia nih a hei neih. Khrihfa Bible mit in zoh ah cun milem nan ser lai lo, nan bia lai lo, timi cu Nawlbia 10 chung ah ai telmi a si. Mah caah Chin State chung ah milem cu ho hmanhnih an sa I an biak lonak zong cu a ruang pakhat a si ve men lai. Nain, Bible nih milem a ti tak mi cu “Selfishness” mah pumpak ca lawng hmuhnak, haak kaunak, le thil a hleihluat tuk in ttanh hna hi ‘idol’ atimi cu a si deuh. Micheu cu ‘Dollar idol’ an biak, mi cheu ‘Kyat idol’ an biak I eihmur an tuah. Mah miphun lila cung ah lei an rawi. Micheu caah ‘idol’ cu ‘Lung puamnak’ kha a si. Aung San lemnak in mah pawl hmuh khawh lomi ‘idolatry’ kha hlawt deuh ding khi kan si I. Rem daihnak ‘Peace’ le co-existence tbtk tu hi tulio kan tuanbia ning in cun kan ttanh deuh awk khi asi. Extreme nak ding caan hna kha kan kaltak cang I, kan pha rih deuh fawn lo.

“Aung San nih Chin mi a rak hlen hna, Chin kan pu le an rak hrut tuk” – timi idea nan dirpi mi hi cu a dik deuh lo. Tuanbia (history) kha nihin pehdan in thlai awk a tha lo. A cuailung nan i palh. Nain, nan i fian deuh dinngin tulio chantiluan he zoh tti tuah uh sih. Tulio Chin ramkhel nih UNFC hna kha join tuah a rak herh ve bantuk kha a si, mah chan lio political ti luan kha, ‘kan mah lawng in independence kan pe uh’ ti awk a thami dirhmun a rak si lo. Nihin zong ah hin Kawl Union inChin lawng kan chuak lai ti maw hmual ngei deuh hnga? Tlangcung mi dihlak i ttawm i thazaang chuah tti dah a thawng deuh hnga? Political force kha ser a herh i, cu zong cu an ser lio. Khan kan pipu le chan ah khan British uknak tang ah um le rili ral in rak pen mi si kha an huat tuk. Mah cu caah pei, Kanpetlet ah mirang bawi kha an rak dawi kha. Cu tin pei CND cu a rak i sem cu. Nihin lio te ah hin Federal tling ser khawh ding caah Kha lio Aung San bantuk in mi hip in a hruai khotu, ramkhel thlihran a zul khotu mi um seh law, Kue a si zong ah Shan si zong ah, khahmul sau sizong ah Ramkhel ka thei ikpak ko, ram ka daw a ti bak ve nih an zulh i an kaltti ve lo cun, an chanbau deuh biatu a si men lai.

Nikhat Chinland cu unified Chinland, independent Chinland kan si tik cu, kan duhmi kha kan thluk lai I, kan duhmi kan din lai. Ka bia hramthawk ah ka kir ah cun, Aung San lem ser le ser lo ding ah ram dang in kan chim len mi nih zei tal a thathnem theng men lai lo. Thil kan hmuhning belte kaap hnih in zoh lengmang a herh. Khuami hna hmuhning cu a biapi mi thil a si I, khua nupa si lo le Chin State I mipi aiawhtu ramkhel riantuantu hna I mi tam u nih democracy ning in tuah ding, tiah bia an khiah ah cun mipi nih democracy ningin cohlan awk ah I harh ding a si lo. Decoration pakhat te khin zoh ah a poi lo. A biapi mi cu kan lungthin ah miphun dawtnak cu a nung a si. Democracy phung ning in, mipi consensus lak I, tuah lo ding ti a si ah cun, si lo le mipi hruaitu hna I tam deuh nih tuah lo ding ti bia an khiah ah cun ‘tuah lo ding’ kha a si ko lai. Ka cabia a sau I, a donghtiang nan ka rel piak caah kai lawm.

Acknowledgement 
Catialtu Salai Biak L Sang cu 2007 kum ah Saffron Revolution lio ah Kawlram uknak tha lo kha duhlonak langhternak in sandah a rak piahtu pakhat a si ve. US ram ah Sianghleirun a kai i Information Technology in M.Sc degree a dih. Tu lio ah USA um mi Chin Community ah Secretary a tuah liomi a si. A catialmi USChinNews.com ah thlah ding a kan sianh caah kan i lawm. Ac